Bölümlendirme işlemi hangi işletim sistemi kurmak istenilirse istensin, oldukça önemli bir adımdır. Bölüm denilen yapılar ise  mevcut sabit disk üzerinde bulunan, işletim sistemlerinin gereksinimine göre biçimlendirilen ve alanı olan mantıksal parçalardır.

Bölümleri kontrol altında tutmak, işletim sistemini yönetmekteki en temel ve en önemli adımlardan biridir. Eğer diski düzenleme, bölme, silme, biçimlendirme gibi temel kavramlar üzerinde yeterince dikkat ve beceriye sahip olunursa bilgisayarın daha etkin ve mevcut isteklere daha olumlu cevaplar verebilen bir sistem olarak tasarlanması mümkündür.

Bölümlendirme işlemlerini gerçekleştirebilmesi için bir bölümlendirme uygulamasına ihtiyaç vardır. Kullanılan işletim sistemine göre değişebilen programlar mevcuttur. Windows'un Disk Yöneticisi aracı, Gparted yazılımı, Paragon Harddisk Manager bu işi yapan yazılımlardan bir kaçıdır. Bu makalede Gparted yazılımının kullanımı anlatılacaktır.

Gparted adlı program açık kaynak kodlu bir yazılımdır. Linux sistemler üzerinde çalışır. Windows, Linux ve Macintosh sistemlerde çalışan dosya sistemlerini desteklemektedir. Aşağıdaki tabloda Gparted’ın üzerinde işlem yapabilme yeteneğinin olduğu dosya sistemleri görülmektedir:

Gparted; Ubuntu, Linux Mint, PCLinuxOS, Wolvix gibi bazı Linux dağıtımı işletim sistemleriyle dahili olarak gelmektedir. Ayrıca çalışan CD (live CD) sürümü mevcuttur. Windows işletim sistemlerinde Disk Yöneticisi tarafından yapılabilen işlemler, bu program aracılığıyla yapılabilmektedir.

Gparted yüklü Linux sistemlerde konsola gparted yazarak programı çalıştırılabilir. Ancak program sistemde önemli değişiklikler yapacağı için yönetici modunda çalıştırılmak isteyecektir. Yapılabilecek yanlış bir işlem sonucu veri kaybı yaşanabilir. Bu sebeple, program açılışta yönetici şifresini girilmesi gerekmektedir. Gparted grafiksel bir arayüze sahip olduğu için hem modern bir görünüştedir; hem de kullanımı konsol uygulaması olan parted’a kıyasla oldukça kolaylaşmıştır.

Yukarıdaki ekran görüntüsünde görüldüğü üzere: sağ üst köşeki açılır menüden işlem yapılabilecek sabit disk seçilebilir. Altında kalan şeritteyse sabit disk üzerindeki bölümler, biçimlendirme türüne bağlı olarak çeşitli renklerle çevrelenip görsel olarak sunulmaktadır. Ortadaki kısımda ise; bölüm, dosya sistemi, bağlantı noktası, etiket, boyut ve bayrak bilgilerini gösteren tablo bulunmaktadır. En alt kısımda gerçekleştirilmek istenilen işlemler tutulur. İşlemlerin gerçekleştirilmesi için, yukarıdaki bölümde bulunan onaylama düğmesinin kullanılır.

Bölümlendirme ile İlgili Tanımlar

• MBR (Master Boot Record - Ana Önyükleme Kaydı): Sabit diskin başındaki 512 baytlık bölümdür. İlk 446 baytık kısımda önyükleyici (bootloader) denilen bir program mevcuttur. Ardındaki 64 baytlık kısımda birincil disklerin bilgilerinin yer aldığı Birincil Disk Tablosu bulunur. Önyükleyici buradaki bilgileri kullanarak önyüklemeyi gerçekleştirir. Kalan 2 bytelık bölümde ise magic number (sihirli sayı) denilen ve MBR'ın durumunu belirten bir sayı bulunur. Sağlıklı bir MBR için bu sayı AA55'tir.

• Birincil Bölüm (Primary Partition): MBR'daki Birincil Disk Tablosu'nda yer alan bilgiler sayesinde önyükleme yapılabilen bölüm türüdür. Bir diskte en fazla dört birincil bölüm oluşturulabilir.

• Genişletilmiş Bölüm (Extended Partition): Diskteki dört bölüm kısıtlamasını aşmak için geliştirilmiştir. Bir diskte yalnız bir genişletilmiş bölüm bulunur, ancak bu bölüm çok sayıda alt bölüme ayrılabilir. Bu alt bölümlere mantıksal disk (logical disk) denir. Her bir mantıksal disk bölümü, mantıksal disk bölümü sayısının sınırsız olacağı sonucunu ifade eden, bir sonraki mantıksal disk bölümüne bir gösterici içerir. Yine de, Linux, disk üzerinde olası disk bölümü sayısında belli bir sınır kabul ettirmiştir, bu da sonuç olarak mantıksal disk bölümü sayısını sınırlamaktadır. Bu sayı SCSI diskleri için 15 disk bölümü iken, IDE diskler için 63'tür.

Disk ve Bölüm İsimlendirme Mantığı

Windows işletim sistemlerinde sabit disklerin ve bölümlerinin isimleri ve yolları kullanıcılar tarafından isimlendirilir (Örn: D:Programlar, Z:Yedek). Ancak A ve B harfleri disket sürücüler için ayrılmıştır. Bilgisayarda disket sürücüsü yoksa, bu harfler taşınabilir sürücülere atanabilir. Linux işletim sistemlerinde ise sabit disk ve bölümlerin isimleri sistem tarafından atanır. Eğer takılı olan disk IDE arayüzüne sahipse hd*, SCSI veya SATA arayüzlerine sahipse sd* başlıklarına sahip olur. Sonrasında kaçıncı sırada olmasına bağlı olarak sda, sdb, hda, hdb gibi sıra eki alır. Disk bölümleri de sabit disk isminin sonuna eklenen sayıyla tanımlanır. Birincil bölümler; birden dörde kadar sırayla isimlendirilir, beşten sonraki bölümlerse mantıksal bölümlere atanır. Sabit disk üzerinde iki birincil, bir mantıksal sürücü varsa dahi, aşağıda görüldüğü gibi mantıksal bölümlerin ismi sda5’ten başlayacaktır.

Disk Bölümü Biçimlendirme

Disk üzerinde işlem yapmaya geçmeden önce o diskin veya disk bölümünün sistemden ayrılması (Unmount işlemi)  gerekiyor. Bu işlem için aşağıdaki görüntüde görüldüğü gibi seçili bölümün üstüne sağ tıklayarak Unmount (Bölümü Ayır) tuşuna basılır. Ancak unmount işlemi, çalışan sistem için yapılamayacağından dolayı çalışan sistemle ilgili değişiklik yapılamaz. Bu işlemleri gerçekleştirebilmek için Gparted Live, Ubuntu Live gibi herhangi bir Tak-Çalıştır CD (Live CD) kullanılması gerekmektedir.

Disk sistemden ayrıldıktan sonra bölüm biçimlendirebilmektedir. Yine seçili diskin üzerine sağ tıklayarak Format to (Biçimlendir) menüsünün üstüne gelerek, biçimlendirmek istenilen bölüm için işletim sistemine uygun bir format seçilir. Ardından uygulama düğmesine basılır.

Yeni Disk Bölümü Oluşturma

Sabit diskteki ayrılmamış bir bölümü biçimlendirmek için, istenilen bölüm seçiliyken sağ tıklayıp New (Yeni) seçilir.

Ekrana, biçimlendirilecek bölümün özelliklerinin ayarlandığı aşağıdaki pencere açılacaktır. Bu pencerede bölüm alanı, çeşidi ve formatı istenildiği gibi ayarlanabilmektedir. Biçimlendirilecek bölümün alanı yazıldığında kalan boş alanının otomatik olarak değiştiği görülecektir. Add (Ekle) düğmesine basıldığında, şeritte diskin oluşacağı şekil görülebilmektedir. Ayarın uygulanması için uygulama düğmesine basılır.

Disk Boyutunu Yeniden Belirleme

Eğer var olan bir disk bölümünü ihtiyaçlar doğrultusunda yeniden boyutlandırmak istenilirse, işlem yapılacak bölüm üzerine sağ tıklanarak Resize/Move (Yeniden Boyutlandır/Taşı) seçeneğine tıklanır.

Açılan pencereden disk bölümünün boyutu ayarlanır ve Resize/Move (Yeniden Boyutlandır/Taşı) düğmesine tıklanır. Ardından işlemin gerçekleştirilmesi için tekrardan onaylanır. Ancak bu işlemlerin de yapılabilmesi için bölümün sistemden ayrılmış olması gerekmektedir.

Denetleme ve Düzeltme

Gparted aynı zamanda oluşabilecek bazı disk hatalarını tarama ve düzeltme özelliğine sahiptir. Bu özelliği kullanmak için, düzeltme yapılmak istenilen bölümün üstünde sağ tıklayarak Check (Denetle) seçeneğine tıklanır. Taramanın başlaması için uygulama düğmesine basılır.